Het verlossende woord
In oktober 2010 werkt Freek de Jonge mee aan een programma rond Toon Hermans, die tien jaar eerder overleed. Op 13 oktober vertelt hij in de collegezaal van de Universiteit van Maastricht waarom hij Toon Hermans als zijn grote voorbeeld beschouwt. Hij laat beeldfragmenten zien en legt aan de hand daarvan uit wat Hermans’ kracht was. Ook laat hij zich door dichter en hoogleraar letterkunde Wiel Kusters bevragen over de essentie van het werk van Hermans en over zijn betekenis voor de Nederlandse theatergeschiedenis. Maar ook over het literaire gehalte van zijn ‘versjes’ en de indruk dat het hem allemaal kwam aanwaaien.
Na deze ode aan de kunst, bindt hij de strijd aan tegen de afbraak ervan:
cultuur is voor onnozele malloten
en dan wat is cultuur nog in dit land
een snel gevulde kinderhand
met klodders verf en pepernoten
de lange leegte ik kan er niet tegen
de domheid die de wedstrijd won
het lamlendig gekuier in de zon
het mierenneuken op te weinig wegen
ik had van dit leven meer verwacht
een homo ludens zonder zorgen
in schoonheid tot zijn volle recht
dit alles heb ik bij mij zelve overdacht
ik zag ons land op weg naar morgen
doodongelukkig op de laffe weg
Freek de Jonge’s variant op het beroemde gedicht Domweg gelukkig in de Dapperstraat van J.C. Bloem. Hij leest het voor aan het begin van Leve de Beschaving. Die manifestatie heeft plaats op 22 november 2010 in de Heineken Music Hall en wordt rechtstreeks op televisie uitgezonden door de gezamenlijke publieke omroepen AVRO, EO, NTR, VARA en VPRO. Ook radioprogramma’s als Kunststof en Giel besteden veel aandacht aan de avond, die Freek de Jonge dan ook presenteert samen met 3FM-dj Giel Beelen.
Het gaat niet goed met ons land, vindt Freek de Jonge. De voorgenomen bezuinigingen van maar liefst 220 miljoen op kunst en cultuur noemt hij stuitend. En een ieder die vindt dat hij ertoe doet in dit land, zal zijn verantwoordelijkheid moeten nemen. Hella en Freek de Jonge nemen daarom het initiatief tot deze cultuurmanifestatie. FNV-KIEM, de vakbond voor leden die werken in Kunsten, Informatie-industrie, Entertainment en (Multi-)Media, zegt medewerking toe. Die vakbond kwam al eerder met acties onder de titel Stop de Culturele Kaalslag.
Leve de Beschaving is een manifest, geen actie. Freek de Jonge (in NRC-Handelsblad): ‘Staken is voor onze sector geen passend middel. We springen niet op de bres, maar tonen wat voor belangrijke kunst er in Nederland is en wat er gebeurt als dat wordt afgeknepen. Dit doe je gewoon, het is een grote noodzaak. De aanleiding voor de manifestatie (…) is in-en-in-treurig. Maar dit wordt geen sombere avond en zeker geen protestavond, zoals veel mensen misschien verwachten. We zullen de inspirerende kracht van de kunst benadrukken. Het wordt een ode aan de cultuur die zo diep geworteld is in onze samenleving dat bezuinigingen erop als een minachtig voor de beschaving worden ervaren.’
De mannen van Niet Uit Het Raam proberen het nog even tijdens een van hun opkomsten. Met Gijs Scholten van Aschat moeten ze vanavond Richard III spelen. Dit om aan te tonen hoe dat eruit gaat zien in de nieuwe tijd, waarin subsidies verdwijnen en sponsoring nodig zal zijn. En dus draagt Scholten van Aschat een Unox-muts in plaats van een kroon. De verplichtingen leveren de nodige conflicten op. Tussen de cabaretiers en de acteur onderling en tussen dit collectief en de organisatie van de avond. Als hun duidelijk is gemaakt dat ook de taal voor het grote publiek begrijpelijk moet zijn, heeft NUHR-lid Viggo Waas nog wel een leuk idee. Shakespeare leent zich uitstekend voor een verwijzing naar het foute PVV-Kamerlid Eric Lucassen, zegt hij. Freek de Jonge: ‘O nee, die kant van wij-tegen-hun gaan wij dus niet op vanavond. Geen PVV-dingen. We protesteren niet. Dit is een manifestatie.’
Geen protest, maar een staalkaart. De avond begint veelbetekenend met een optreden van Leerorkest Zuidoost. Het zijn kinderen die muziekinstrumenten krijgen en er op leren spelen. Dat demonstreren ze, daarin bijgestaan door zanger Ernst Daniël Smid. Dit Leerorkest uit de Bijlmer is een van de stimuleringsprojecten die de Stichting Freek & Hella de Jonge financieel ondersteunt. In die stichting komt sinds 1997 al het geld terecht dat beiden verdienen met schnabbels en met boeken en andere inkomsten die niet voortvloeien uit theaterwerk.
Na deze opening volgt veelzijdige moderne muziek van Acda & De Munnik, Giovanca, Ruth Jacott, Kyteman, Moke, Nits, Waylon en Wende. En de viool van Liza Ferschtman, de kazoo van Brigitte Kaandorp, de bandoneon van Carel Kraayenhof en de pauken van Cesar Zuiderwijk. En toneel door Hans Kesting en Halina Reijn namens Toneelgroep Amsterdam, dans van Introdans en van twee dansers van het NDT (Nederlands Danstheater) die een gedicht van Gertrude Stein verbeelden. En Ramsey Nasr, dichter des vaderlands, leest zijn gedicht voor met als motto: We hebben barbaren als leiders.
kunst is maar een bijproduct
zij is niet nodig om te kunnen
eten, neuken, ademen
maar één ding kan ze
zij kan vechten waar ik vlucht
zij kan, met haar ene giftand
zij het voor een kort moment
mij redden van de eeuwigheid
en dit verlammend gat verlammen
Ook zijn er optredens van de tachtig leden van het koor van de Nederlandse Opera en van het volledige eerste studiejaar van de Kleinkunstacademie. Die studenten voeren met Freek de Jonge zijn conference De een en de ander (uit De Stemming) op:
Het gaat niet goed met dit land, zegt de een.
Daar moet iets aan veranderen, zegt de ander.
Ja, maar wat?, vraagt de een.
In totaal ruim vijfhonderd mensen werken belangeloos – nou ja: gratis, maar met belang – aan de avond mee. Ook het -Metropole Orkest, dat iedereen begeleidt. Het wordt zelf eveneens met opheffing bedreigd.
‘Weinig speeches, veel optredens’, was Freek de Jonge’s uitgangspunt. En dus zijn er alleen maar even korte gesprekjes met betrokkenen. Onder hen filmer Eddy Terstall, die uitlegt dat film meer geld genereert dan kost. Subsidie is dus niet de goede naam; het zijn leningen en investeringen.
Aan het slot van de avond, die ruim een half uur uitloopt, citeert Freek de Jonge nog eens uit zijn Kellendonk-lezing, waarin hij zich afvraagt hoe het toch kan dat mensen zo ver van kunst en cultuur zijn komen af te staan. En dan volgt het slotlied, waarin iedereen op tekst van Freek de Jonge een eerbetoon brengt aan de kunst:
je weet niet wat je hoort, je weet niet wat je ziet
je proeft en je voelt het: iets mooiers is er niet
de tranen die je laat, de lach waarin je schiet
je hart is vol, je mond loopt over, iets mooiers is er niet
Twee dagen na de manifestatie Leve de Beschaving treedt hij alweer op met de eerste inspeelvoorstelling van Het Verlossende Woord. Omdat de VPRO die niet op nieuwjaarsdag uitzendt, maar pas op 2 januari, noemt hij het programma een jaarconference. Ook hierin speelt de rigide houding van het kabinet-Rutte ten aanzien van kunst en cultuur een belangrijke rol. Oftewel: de keuze wel extra miljoenen in de zorg te stoppen, maar tegelijk stevig te bezuinigen op kunst en cultuur. Freek de Jonge (in NRC-Handelsblad, 29 december 2010): ‘Het lichaam is voor deze politici belangrijker dan de geest. Als je de cultuur aanvalt, bedreig je de geestelijke gezondheid. Wat er op kunst wordt gekort, komt ons in de zorg duur te staan.’
Rode draad is de daadwerkelijke verhuizing van zijn moeder van een Zeeuws verpleegtehuis naar een tehuis vlakbij Muiderberg. Gaandeweg de voorstelling komt hij uit bij het gegeven dat in ons land de fundamentele discussie woedt dat je moet kiezen voor zorg of cultuur, lichaam of geest. En natuurlijk wakkert het populisme het sentiment aan dat je niet moet streven naar balans, naar evenwicht, maar moet kiezen vóór de zorg en tégen kunstenaars zoals hij. Rutte heeft beloofd ‘het land te heroveren op de hufters’. Maar wie zijn die ‘hufters’? Zijn dat werkelijk de buitenlanders en de kunstenaars? Of zijn het de brievenbuspissende PVV-politici en de graaiers bij de banken? Hoe zeer het evenwicht zoek is, demonstreert hij door in dat verpleegtehuis een expositie te openen. De verpleging is niet aanwezig, want ook zij veronderstelt dat deze investering in kunst ten koste gaat van hun zorg. Op verkeerde gedachten is de mens zo makkelijk te brengen. En ook de journalisten heulen mee. Eentje komt langs om aan te tonen dat mensen houden van een huilend zigeunerjongetje en niet van deze abstracte shit.
Het podium staat vol met rollators. Freek de Jonge vertelt dat hij vooraf vreesde dat je daar niet zo gemakkelijk aan geraakt. Maar er blijken loodsen mee vol te staan, want de ziektekostenverzekering vergoedt de aanschaf, dus niemand kiest voor tweedehands. Een mooie tegenhanger voor de vermeende geldverspilling in de kunsten. En een knipoog naar de opinie dat hij te oud wordt voor dit vak: ‘rollatorcabaretier’ dus.
En hij voert een ‘technorollator’ op. Met een slag van een drumstokje laat Freek de Jonge quotes uit 2010 produceren, want een jaarconference – of het nou oudjaar of nieuwjaar is – behandelt de actualiteit van het jaar. We horen kardinaal Simonis opnieuw zijn ongelukkige uitspraak Wir haben es nicht gewusst doen. Evenals Maxime Verhagens geacteerde Ik hou van deze partij tijdens het CDA-congres. Uiteraard komt ook Louis van Gaal voorbij. En natuurlijk zijn er grappen over de documenten van Wikileaks, het besluit om 130 kilometer te mogen rijden op sommige snelwegen, het aftreden van Camiel Eurlings, de beet van Ajax-voetballer Luis Suarez en het kindermisbruik op een Amsterdams kinderdagverblijf.
Aan het slot van de voorstelling siert de afbeelding van het huilende zigeunerjongetje het decor. Dat is wat ons bedreigt. Maar uiteindelijk klinkt toch Het Verlossende Woord. Het publiek hult zich op zijn verzoek in paarse en witte kazuifels. Een lekker goedkoop gospelkoor, waar geen cent subsidie voor is aangevraagd. Het brengt een ode aan… de liefde!
COULISSEN
Leve de Beschaving speelt voor bijna drieduizend mensen in een uitverkochte Heineken Music Hall. Maar naar de televisie-uitzending kijken er nog geen vierhonderdduizend.
De melodie van Iets mooiers is er niet, het slotlied van de manifestatie Leve de Beschaving, is geschreven door Maurice Kuyten. Freek de Jonge had de tekst al klaar en riep mensen op een compositie in te sturen.
Behalve in de zaal van de Heineken Music Hall was er ook van alles te beleven in de ruimtes er omheen.
Caspar de Kiefte, bestuurder van FNV-KIEM: ‘Kunst en cultuur zal die avond niet alleen op het podium uitgedragen worden. Ook de entree en de foyer van de Heineken Music Hall zullen bol staan van wat Nederland aan kunsten te bieden heeft. Er worden onder meer filmpjes vertoond met korte statements van bekende Nederlanders die ook vinden dat er niet zo veel bezuinigd mag worden.’
‘Uw nieuwjaarsconference is verschoven naar 2 januari. Waarom?
“Dat had met de tv-programmering te maken. Op 1 januari hadden ze al een nieuwjaarsconcert. Mij erbij vonden ze dan te veel. En ik zou dan tegenover Boer zoekt vrouw geprogrammeerd staan.”
Maar ‘Boer zoekt vrouw’ is juist op 2 januari, tegelijk met uw show.
“Inderdaad, dat bleek later.”
Dat programma trekt vier miljoen kijkers.
“Blijven er nog twaalf miljoen over voor mij”.’ (Interview Wil-fred Takken voor NRC-Handelsblad, 29 december 2010)
Op 17 december 2010 staat Freek de Jonge voor de tweede keer dat jaar in HP/De Tijd. Het interview in maart was de goedmaker voor een bedenkelijk artikel van januari 2009. Nu wordt hij uitgebreid geïnterviewd in het kader van de reeks Succes: Nederlanders van naam over hun welslagen, geschreven door Sara van Gorp. ‘Is het voor De Jonge mogelijk om te stoppen? Hij kondigde het door de jaren heen al een paar keer aan, maar begon toch steeds weer opnieuw. Kun je wel stoppen als je de wereld om je heen zo lang hebt vertaald in voorstellingen?
“Nee, dat kan inderdaad niet en dat wil ik ook niet. Ik wil de wereld vanuit mijn leeftijd bekijken. Ik ga in elk geval door tot het niet meer om aan te zien is. Of, nou ja, ontdaan is van alle franje, zoals de laatste platen van Johnny Cash. Zo zal dat met die programma’s van mij ook gaan, als ik daar als murmelende tachtigjarige zit. Ik heb er nog altijd ontzettend veel lol in en ik vind ook dat ik moeiteloos hoor bij het beste wat er op cabaretgebied in Nederland te krijgen is. Nummer één, ja. Als ik om me heen kijk, is wat ik doe nog steeds heel erg goed, heel erg doordacht. Maar het bepaalt m’n leven niet meer zo allesoverheersend als het was. De laatste vijf jaar is het niet meer zo absoluut, zoals Neerlands Hoop absoluut was. Dat was een wedstrijd tussen ons en de rest van het cabaret, de rest van de showbusiness. Die konden er allemaal niks van, vonden wij. Daarom heb ik uiteindelijk ook weinig contact met collega’s gekregen. Als je die allemaal verwees naar een amateurstatus, is dat niet zo raar”.’
Voor de Volkskrant zetten Patrick van den Hanenberg en Merijn Henfling op 31 december 2010 alle conferences op een rijtje en ze geven cijfers. Erik van Muiswinkel krijgt een 9- (‘Hoge amusementswaarde en veel diepgang’), Guido Weijers een 8+ (‘Zet een creatieve stap voorwaarts en durft zijn publiek te laten wankelen’) en Freek de Jonge slechts een 8- (‘Behoudt het overzicht, benadrukt wat van belang is’).
‘”Dat de jonge generatie publiek en recensenten voor nieuwe cabaretiers valt, vind ik wel logisch. Hans Teeuwen, Theo Maassen – dat zij me qua populariteit inhalen, zoals Bram en ik destijds over twintig anderen heen liepen. Maar in artistieke zin heb ik zeker niet het gevoel dat ze me inhalen. En qua continuïteit ook niet. Ik sta al veertig jaar aan de top, in de schijnwerpers. Ik vind het wel jammer dat de parochie steeds kleiner wordt. Ik heb het idee dat jongeren nog heel veel plezier aan mijn werk zouden kunnen beleven.”
De teneur in de media is: Freek de Jonge heeft afgedaan. “Hou toch eens op”, wordt er dan geschreven. Is dat niet een oorzaak van het verbolgene dat hij heeft?
“Ik ben helemaal niet verbolgen. Ik ben juist nog altijd ontzettend enthousiast. Heb ontzettend veel zin om nieuwe dingen te maken. Men wil me in die hoek drijven. En ja, die sfeer is in de media ontstaan, maar die wordt niet beantwoord door de publieke belangstelling en ook niet door de kijkcijfers. Mijn verkiezingsconference begin dit jaar had ruim een miljoen kijkers. Vind ik genoeg. Ik zou wel dolgraag mijn imago willen bijsturen, dat wel. Dat ik gezien zou worden als iemand die toch wel een ongelooflijke bijdrage heeft geleverd aan de Nederlandse cultuur na de oorlog in plaats van dat stempel van een ouwe zeur. Ik heb – vind ik – nogal dingen gedaan, heb ongelooflijk veel succes gehad tot in Knoxville en Toronto. Ik heb een schitterende film gemaakt, De Illusionist, die bekroond is met een Gouden Kalf. En ga zo maar door. Ik vind het wonderlijk dat ik in de situatie terecht ben gekomen dat ik mezelf moet verdedigen voor zuurheid, boosheid. Met angst en beven zie je dan je dood tegemoet, dat er in de kranten staat: hij wou z’n leven lang de beste zijn en begon daarom een beetje jaloers te worden. Als je het zaakje bij elkaar harkt, is het tachtig procent lachen geweest. Lachen, lachen, lachen. Ik ben nu in een stadium gekomen dat ik tegen mezelf op moet boksen”.’ (Interview Sara van Gorp voor HP/De Tijd, 17 december 2010)
KRITIEKEN
‘Een avondje Freek stijgt nog altijd uit boven een avondje met de meeste cabaretiers. Hij kan na een zijweg nog immer meesterlijk oppakken waar hij gebleven was (…) en heeft zijn fysiek perfect in balans met zijn woordenstroom.’ (Joost van Velzen in Trouw, 31 december 2010)
SPEELDATA
Leve de Beschaving: maandag 22 november 2010 in de Heineken Music Hall.
Het Verlossende Woord: 24 november t/m 30 december 2010 met een serie in het Amsterdamse Compagnietheater vanaf 14 december. De tv-uitzending heeft plaats op 2 januari 2011.